Kongsvegen fra Ringebu til Fåvang på sykkel

Kongsvegen Ringebu til Fåvang (11 km)

FAKTABOKS

• GPS spor: https://ridewithgps.com/routes/52317303
• Start: Ringebu
• Stopp: Fåvang
• Vanskelighetsgrad: Middels lett tur
• Underlag: Vrierende underlag, noen partier krever litt «teknisk sykling»
• Valg av sykkel: MTB/fulldemper med brede dekk anbefales

Dette er en sykkeltur på historiske veier. Langs turen er det flere informasjonstaveler hvor ulike hendelser er beskrevet.

Jeg startet turen fra Ringebu gamle rådhus og tok turen gjennom gågata opp til Panoramavegen/Kongsvegen. En «god» stigning som krysser elva Våla, videre på Skarven (grusveg) opp til Vekkomsvegen (merket Kongsvegen).

Første stopp kan være Ringebu Prestegård og Ringebu Stavkirke. Ved kiosken nedenfor parkeringsplassen tar du inn til venstre på Kleivavegen. Her er hver gård merket med navn og «krone». Dette er den gamle Kongsvegen.

Nå er det en ny stigning opp til Høgkleiva. På veien opp passerer du «Retterstedet». En informasjonstavle gir deg følgende informasjon:

RETTERSTREDET HØGKLEIVA

En hard dom ble felt over Sigrid Gulbrandsdotter Brandstadkampen i rettsaken mot henne i 1763. Hun ble dømt til døden for i det skjulte å ha født et barn og tatt livet av det.

Året etter, i 1764, ble hun halshugget på dette berget, og trolig ble hun begravd her også. Ifølge rettsdokumentene skulle hodet settes på en stake ved retterstedet.

Denne uhyggelige praksisen gir et innblikk i et rettssystem som kunne være både nådeløst og urettferdig. Det er lett å tenke seg at både kjønn og sosial status fikk spille inn når embetsmennene avsa dommer. Sigrids forklaring ble ikke vektlagt, og ingen appeller nådde fram.

Nå følger en kupert trasé på varierende underlag. Noen partier krever litt teknisk sykling.

Ved Tromsnesskogen kommer du inn på asfaltvei. Nå kommer en fin nedstigning ned mot Fåvang. Du følger Pilegrimsledens merking.

Tromsa bru må besiktiges.

KONGSVEGEN

Historisk bakgrunn: Tjodvegen

Som lekk i framveksten av bondesamfunnet fekk vi dei eldste veglinene. I dalføra gjekk vegen gardimellom, men likevel slik at han følgde hovudretninga til vassdraga.

Alt i dei gamle landsdelslovene (så som Gulatingslova og Frostatingslova nedskrevne på 1000- eller 1100-talet) finn vi reglar om vedlikehald og byggjing av vegar og bruer. Tjodgata (folkevegen/almannavegen) svarar til det vi ville kalle riksveg. Tjodgata skulle vera like brei som ei dryg spjotlengde (nesten tre meter).

I landslova til Magnus Lagabøter av 1274 vart Tjodgata definert slik: -«veg som går gjennom bygda frå ende til annan eller som går fra fjell til fjøre». Breidda er her sett til åtte alen ( omkring 5 meter), og lova har omfattande reglar om vedlikehald og ettersyn av Tjodgata. Ombodsmennene til kongen stod for ettersynet, og arbeidet måtte bøndene gjera.

Tjodvegen gjennom Ringebu

Kongsvegen eller Tjodvegen gjennom Gudbrandsdalen har «alltid» vore det viktigaste landevegssambandet mellom Oslo/ Kristiania-området og landsbygdene på Austlandet og det gamle maktsenteret Nidaros, og ein har funne spor etter reisande heilt attende til tidleg vikingetid langs heile traseen, ikkje minst på fjellovergangane.

Ei av dei tidlegaste skriftelege kjeldene der vi finn noko om vegen gjennom Ringebu, er Håkon Håkonsson saga (Håkon Håkonsson: 1217-1263). På den tida var vegen rideveg med bruer bygde der det var naudsynt og eit ordna vedlikehald, som var pålagt bøndene langs vegen.

Vegstandard

I mellomalderen var vegen framleis rideveg. Men omkring 1700 gjekk det føre seg ei gradvis utbetring av Kongsvegen: kong Kristian V og følgjet hans rei gjennom Ringebu i 1685 (vegen var ikkje farbar med vogn), men da kong Fredrik IV for gjennom bygda i 1704, kunne delar av følgjet hans bruke karjol.

I 1775 finn likevel G. Schøning vegen gjennom Ringebu i dårleg stand med bratte berg som heng utover vegen….

1789 var året for Stor-Ofsen (katastrofeflaum i Gudbrandsdalen). Flaumen gjorde stor skade på vegen, som etterpå vart sett i stand av soldatar.

Vedlikehald

Frå gamalt måtte bøndene langs vegen ta seg av vedlikehaldet av både bruer og sjølve vegen.

Sist på 1700-talet vart vegen delt i roder som vart merka med stolpar eller steinar. Ei rode var nemninga på det vegstykket kvar einskild gardbrukar måtte halde i stand. Lengda på vegstykket var tilpassa matrikkelskylda på garden.

Da Formannskapslova kom i 1838 vart vegbygging den viktigaste kommunale oppgåva. I Ringebu var då Kongsvegen den einaste offentlege vegen, og vedlikehaldet vart framleis bøndene si plikt.

I 1850-åra vart Kongsvegen lagt om. Dette var ei statleg oppgåve. Likevel heldt vedlikhaldet fram som før.

Poststell

I 1647, under kong Kristian IV, fekk vi eit ordna poststell med fast samband frå Kristiania (Oslo) til Trondheim, Bergen og København. Dei såkalla postbøndene langs ruta fikk skattelette og slapp militærteneste. Frå 1758 fekk dei til og med løn!

Skyss

Bøndene plikta ikkje berre å halde Kongsvegen ved like, dei plikta og å sørge for den såkalla friskyssen på 1500-1600-talet. Bøndene meinte nok friskyssen var ei av dei verste pliktene dei hadde. Rett til fri skyss hadde mellom andre adelsfolk, korens tenestemenn, offiserar, futar, bispar og prestar.

Bøndene måtte og frakte hestar, hestefor, mat og andre varer til dei militære i Kongsvinger og på Akershus.

Etter kvart fekk ein meir bestemte skyss-skifte og gjestgivargardar. Den første vi kjenner i Ringebu er frå 1594: Da var Nordrum (i Fåvang) og Våle «skyss-skikkere».

Frå ulike skriftlege kjelder finn vi:

• 1665: Øvre Løsnes » skyss-skikker»
• 1723: Øvre Løsnes og Elstad gjestgivargardar
• 1775: Øvre Løsnes og Berg gjestgivargardar
• 1785: Øvre Løsnes skyss-skifte om sommaren og Nedre Løsnes om vinteren ( om vinteren gjekk ofte ferdsla langs og på Laugen).

FOLK OG STORFOLK PÅ VEGEN

Vegen frå Oslo til Nidaros har til all tid vore ein av våre viktigaste ferdselsårer. Heilt frå Harald Hårfagre si tid har kongar og hærmenn fore her:
Harald Hårfagre for med hæren sin gjennom dalen i 860.

I 1021 reiste Olav Haraldsson (seinere kalla Heilag Olav) her på kristningsferda si, og i 1240 flykta hertug Skule Bårdsson frå kong Håkon Håkonsson nordover etter Tjodvegen. I Ringebu vart Skule skadd i strid med kongsmennene.

Her har dansk-norske kongar fore med dronning og hoff-folk på kroningsferd til Nidarosdomen.

Da kong Kristian V reiste gjennom dalen i 1685 måtte heile det store følgjet ri, for vegen var ikkje farbar med vogn. I 1704 nytta kong Fredrik IV karjol (tohjula vogn) på i allefall delar av vegen, og i 1734 var vegen utbetra så mykje at kong Kristian VI og følgjet hans kunne kjøre firehjula vogn heile vegen. Men dronninga og dronningmora torde ikkje sitje oppi vogna over Elstadkleiva, det vart for skummelt. Damene vart dermed bore i bærestol her.

I boka «Ferdaminne» av A.O.Vinje kan vil lese om korleis han for til kroninga av kong Karl IV i Nidaros i 1860.

På heimveg frå kroninga stoppa kong Karl IV på Elstad og åt middag der: reinsdyrsleik, nam nam. Geviret til bukken heng framleis i Rådhuset.

Langs vegen for og folk som ville til Heilag Olav si grav i Nidaros; pilgrimar, tiggarmunkar, storfolk, kramkarar og eventyrarar.
Heilag Olav si grav i Trondheim vart etter få år ein viktig valfartsstad. Frå fjern og nær drog sjuke, krøplingar og menneske som kjende seg tyngde av syndene sine til kongen si grav.

Pilgrimane for ofte til fots, og dei hadde rett til å få tak over hugu og litt å ete sjøl om mange var svært fattige der dei tok inn.

Folk frå bygda drog til Trondheim og til Vestlandet med mjøl og kjøtt. Med seg attende hadde dei salt, sild og andre fiskevarer. Til Kristiania drog dei med vilt, skinn, smør og ost. Det var og stor ferdsel over fjellet til Elverum, Folldalen og Røros.

Utvandrarane som skulle heilt til Amerika starta og den lange reisa si ut av bygda langs Kongsvegen, til fots eller med hest og kjerre.

Skule Jarl og Håkon Håkonson

Håkon IV Håkonsson var berre 13 år då birkebeinarane (partiet til unge Håkon sin farfar, Kong Sverre) fekk han hylla til konge i 1217. Formyndaren hans, Skule jarl, fekk med det stor makt i Noreg.

Etterkvart som Håkon vart vaksen, vart Skule si makt mindre, noko fleire var glade for. Likevel gifta kongen seg med Skule si dotter Margrete, og Skule fekk ein tredel av riket som jarledømme.

Etter fleire mindre hendingar gjorde Skule i 1239 ope opprør mot kongen og birkebeinarane og let seg utrope til konge. Men han tapte i fleire slag mot Håkon og mennene hans, først i Bergen og sidan i Oslo (1240). Skule sin hær vart oppløyst, og Skule flykta til Nidaros. Vårbelgane vart Skule sine menn kalla.

Om denne flukta kan vi lese i soga til Håkon Håkonsson.

«Hertugen toda vegen nordetter dalen og hadde nær nitti mann.
Han for i et heilt til Ringebu. Da spurde dei at det var birkebeinarar pre dei. Ogmund Krøkedans, Odd Eirikson og Eirik Topp var der. Dei sat ved ei bru. Hertugen stansa på ein liten gard eit kort stykke frå brua; men lagsmennene hans for til brua og let blåse i lur. Straks det var gjort rei hertugen over brua. Men birkebeinarane tenkte flokken var større enn han i røynda var, og sto derfor eit lite stykke unna. Vårbelgane gjekk da over brua. Sone-Sik for med merket.

Guttorm Jonadal, Håvard Dyntil, Øystein Orre, Håkon Bårdson, Hallkjell på Rygin, Håvard Koll og enda fleire gjekk over. Og da dei kom over brua møtte dei birkebeinarane. Der fall to av kong Håkons hirdmenn, Ivar Hjalmhaus og Bjørn av Hov. Hertugen rei over brua straks etter dei på ein kvit hest som heitte Fot. Han hadde god brynje og ei sterk våpentrøye. Birkebeinarane hopa attende og opp i lia og sette meire enn tjuge mann til å skyte på hertugen, og om ei stund var skjoldet hans liksom dusket av piler. Hesten hans hadde fått sju pilskott som alle stod i opp på røyrbanda. Hertugen fekk eit pilskott gjennom leggen ved okla. Etter dette søkte alle vårbelgane over brua; men birkebeinarane hadde seg unna opp i lia».

Den omtala brua er anten brua over Frya, nord i bygda, eller Tromsa bru.

TROMSA BRU

Tromsa bru er omtala i fleire gamle reisehåndbøker, og den vart sett på som skrekkeleg, gyselég og skummel av «turistar» frå Oslo eller Europa.

Edvard Daniel Clarke frå England skreiv slik om brua i 1799: «Vogna vår braut saman på fjellet, og vi gjekk til Løsnes. Omtrent halvveges passerte vi ei merkverdig bru, som med utruleg djervskap var slått over e fryktelig kløft. I botnen brølte ein veldig foss. Denne brua har ei innskrift som fortel historia om brua med desse orda:

TROMSNESBROEN I RINGEBOE
OPBYGET IGIEN AF NYE I AARET 1791.
DEN LIGER 45 ALEN HØYT FRA WANDES OVERFLADE.
SAMME BROE HOLDES FOR AT WERE DEN SOM I SNORRO STURLESEN KALDES IN RINGEBOE HVILKEN HERTUG SCHUULE PASERACTA OG HANS KRODE HEST BLEV SCHUDT UNDER HAM DA HAND EFTERATT ULYKKES I ET SLAG
WED OPSLOE VILDE FLYE OVER TIL TRONDHEIM. DU REISENDE SOM WANDRER HER BETRACT NATTURENS UNDER AGT NØYE PAA GUDS GIERNINGER, DU SEER DEM ALLE STUNDER HAN HAR BEREDET VEY OG STU PAA LAND PAA VAN MED MEERE AT MENESKER KAN VANDRE FRIT VOR GUDE SCHEE TAKK OCH ERE.»

STOROFSEN 1789

I Ringebu har det alltid vore flaumår med visse mellomrom, men Storofsen i 1789 er den verste flaumen vi kjenner i bygda.Storofsen er den største naturkatastrofen som har råka Gudbrandsdalen i historisk tid.

Ein har fleire teoriar om kvifor flaumen nettopp denne sommaren vart så stor. Sikkert er det at Laugen allereie var flaumstor av snøsmeltinga i fjellet og mykje småregn, da det rundt midtsommar kom ovstore regnmengder. Det vart stor flaum i Laugen og jord- og leirskred i liene. Omkring 150 hus vart tekne av flaum eller skred, og mykje åker og eng vart øydelagd.

Johannes Trøståker på Trøståker skreiv om flaumen i dagboka si, og der kan vi mellom anna lesa at naboen hans på Tromsnes måtte ro i båt mellom husa for å berge tinga sine.

Storofsen langs Kongsvegen

Slik gjekk det med nokre av gardane langs Kongsvegen under Ofsen i 1789.

TRØSTAKER: 4 høylåvar bortført av flaumen, 2 låvar skadde. 10 mål åker og 110 mål eng dekt av sand, grus, morene.
ELSTAD: 4 mål åker og 7.5 mál eng lettare skadd.
NIGARD VESTAD: Før flaumen hadde garden 10 hestar. 40 naut og 70 små-krøtter. Av 300 mål eng vart 275 mål dekt av 1,5 – 2 alen sand og grus. 2 lávar bortført. 2 høylävar brotne ned.
PRESTGARDEN: For Ofsen var her 15 hestar, 60 naut og 80 småkrøtter. 5 mål åker vart øydelagt av jordskred. Av 535 mål eng blei 370 mål skadd ved oversvømming og elvebroll. 30 mål øydelagd for alltid ved at elva lok nytt løp. 240 mål delt av opptil 2 alen sand og grus. 8 høy- låver bortført, for husmennene 2 høylåver bortført 2 høylåver vart flytt frå plassen dei stod.

SVARTEDAUDEN

Hausten 1349 kom svartedauden Tjodvegen frå Nidaros til bygda.

Svartedauden er ein infeksjonssjukdom som spreier seg med lus til menneske frå rotter, og sjukdommen herjar framleis fleire stader i verda. Sjukdommen kom den gongen truleg med eit skip til Bergen, og snart var folk i heile Noreg smitta.

Svartedauden reiv bort opp mot to tredelar av folket i landet. Ringebu vart råka på same vis som andre bygder, og det gjekk minst 200 år før folkesetnaden og busetnaden i bygda kom opp på same nivå som før svartedauden.

Etter svartedauden flytta folka som var att til dei beste gardane nede i bygda. Utkantane vart avfolka. Dette gjekk særleg utover Brekkom og Venabygd.

Kopiert fra informasjonstavla ved Tromsa Bru